البیان فی اخبار صاحب الزمان (کتاب)
اَلْبَیان فی اَخْبار صاحبِ الزّمان(عج) نوشته محمد بن یوسف گنجی شافعی (متوفای ۶۵۸ق) است. این عالم شافعی‌مذهب، موضوع کتاب البیان را در ۲۵ باب به حضرت مهدی(عج) اختصاص داده است. مؤلف در نگارش این کتاب، بیشتر از مشایخ خود و منابع اهل سنت بهره برده است.
درباره مؤلف
حافظ فخرالدین ابی عبداللّه محمد بن یوسف بن محمد گنجی شافعی از عالمان بزرگ شافعی در اوائل قرن هفتم هجری است که نویسندگان منابع رجالی اهل سنت، از او با عناوینی چون محدث مفید، امام حافظ، ثقه عدل، دین، حافظ قرآن و سنت و... یاد کرده‌اند. وی به خاطر اظهار علاقه‌ای که به امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) از خود نشان داد، مورد کینه و خشم و ذم و قدح گروهی اندک قرار گرفت و برخی چون ابن تَغْری بِرْدی و ابن کثیر دمشقی، وی را علی‌رغم جوانمردی و امانتداری در نقل روایات و احادیث و احتیاط در نقل آن‌ها، رافضی خبیث خواندند. سرانجام گنجی تحت فشار این گروه از موصل اخراج گردید و برای فراگرفتن حدیث رهسپار دمشق شد و در سال ۶۵۸ق در مسجد جامع دمشق به قتل رسید.
انگیزه تألیف و تقدیم آن
نویسنده در مقدمه اثر، انگیزه‌اش از نگارش کتاب را، ذخیره روز جزا و شفاعت رسول و آل او در روز قیامت نوشته است. گنجی شافعی این کتاب را به نام محمد بن نصر (متوفای ۶۵۶) جانشین خلیفه در اربل نوشته است؛ چنانکه کتاب کفایة الطالب را نیز به همو تقدیم کرده است.
محتوا
کتاب با هفتاد حدیث در ۲۵ باب تنظیم شده که باب اول در موضوع خروج امام زمان است.
عناوین برخی از ابواب دیگر چنین است:
- مهدی از فرزندان فاطمه است.
- مهدی از سادات بهشت است.
- سفارش رسول خدا به پیروی از مهدی
- یاری مهدی توسط اهل مشرق
- مقدار حکومت مهدی پس از ظهور
- نماز خواندن عیسی به امامت حضرت مهدی
- مهدی از فرزندان امام حسین(ع)
- کَرَم و بزرگواری مهدی
- رد کسانی که گمان می‌کنند مهدی همان عیسی است.
- کنیه حضرت مهدی و شباهت اخلاق وی به پیامبر اکرم(ص)
- قیافه ظاهری حضرت مهدی
- زنده بودن حضرت مهدی پس از غیبت تا کنون.
نخستین روایت کتاب اختصاص دارد به روایتی از پیامبر(ص) هنگامی که فاطمه (س) در کنار بسترش پیش از وفات با صدای بلند گریست پیامبر(ص) او را دلداری داد و فرمود: خداوند من را که پدرت هستم از زمین برگزید و به رسالت برانگیخت و نیز همسرت علی را برگزید و به من وحی کرد که تو را به ازدواج او در بیاورم. من خاتم پیامبران و گرامی ترین آنان نزد خداوند هستم و همسرت علی بهترین اوصیاست و دو فرزندت حسنین آقای جوانان بهشت هستند و مهدی این امت فرزند این دو است که وقتی دنیا را فتنه و هرج ومرج و بی‌رحمی و غارت فراگرفته خداوند او را بر می‌انگیزد که دین را در آخرالزمان بپا دارد همانگونه که من در آغاز برپا داشتم و او دنیا را همانگونه که پر از ظلم شده از عدالت پر می‌کند. در آخرین باب کتاب گنجی شافعی قدرت خداوند بر انجام داد ن هر کاری را نامحدود دانسته و عمر طولانی بخشیدن به امام زمان (ع) را نیز خارج از قدرت الهی ندانسته و هیچ مانع شرعی و عادی برای عمر طولانی توأم با کرامت را برای حضرت قابل تصور نمی‌داند.
نظر نویسنده درباره زنده‌بودن حضرت مهدی
گنجی به‌رغم انکار ولادت حضرت مهدی از طرف بیشتر علمای اهل سنّت، آخرین باب را چنین نامیده است: «فِی الدّلالَةِ عَلی کَونِ الْمَهدی(ع) حَیّاً باقیاً». بر این اساس، او نه تنها ولادت حضرت مهدی(ع) را پذیرفته؛ بلکه هرگونه انکار در مورد طول عمر آن حضرت را نفی کرده است. گنجی با استدلال به دلیل اینکه عیسی، الیاس و خضر که از اولیای خداوند بوده و زنده هستند و دجال و ابلیس که از دشمنان خداوند هستند نیز زنده هستند و زنده‌بودن این‌ها، به‌وسیله قرآن و سنّت، اثبات شده و زنده بودن امام زمان را اشاره می‌کند.
حسن‌زاده آملی در وصف این کتاب، آن را در عین حال که کم‌حجم است، اما بسیار نافع معرفی می‌کند. به‌گفته حسن‌زاده آملی، این کتاب موجز حائز فوایدی گران‌قدر و ارزشمند است و هر چند هر یک از ابواب آن در امر صاحب الامر اهمیتی به‌سزا دارد؛ اما بعضی از ابواب به‌خصوص باب‌های دوم، هفتم، نهم، سیزدهم، بیست‌وچهارم و بیست‌وپنجم را شأنی دیگر و در خور دقت بیشتر و بهتر است».
منابع کتاب
گنجی مطالبش را طریق شیعه نقل نمی‌کند، بلکه از طریق دیگران نقل می‌کند تا احتجاج به آن بهتر و دارای تاکید بیشتر باشد. بنابراین وی به منابع و نوشته‌های اهل سنت رجوع کرده است.
احادیث این اثر، از طریق مشایخ مؤلف نقل شده، اما منبع مکتوبی که از آن بسیار یاد می‌شود کتاب مناقب المهدی ابونعیم اصفهانی است. وی به‌طور معمول به دیگر منابع حدیثی اهل سنت نیز مراجعه کرده و آنچه را از مشایخ خود نقل می‌کند با یافتن در آن کتاب‌ها و آدرس دادن به آن‌ها تقویت می‌کند.
گنجی همچنین از صحیح مسلم، مسند احمد، الفردوس نوشته ابن شیرویه دیلمی و کشف المخفی فی مناقب المهدی که نویسنده آن فردی شیعه معرفی شده، مطالبی نقل کرده است.
پانویس
- ↑ داداش‌نژاد، سیمای دوازده امام در میراث مکتوب اهلسنت، ۱۳۹۵ش، ج۱، ص۱۹۳و۱۹۴.
- ↑ گنجی، البیان، ۱۴۰۴ق، ص۴۷۵.
- ↑ گنجی، البیان، ۱۴۰۴ق، فهرست کتاب.
- ↑ گنجی شافعی، البيان في أخبار صاحب الزمان، ج۱، ص۴۷۸-۴۷۹.
- ↑ گنجی شافعی، البيان في أخبار صاحب الزمان، ج۱، ص۵۳۲.
- ↑ داداش‌نژاد، سیمای دوازده امام در میراث مکتوب اهلسنت، ۱۳۹۵ش، ج۱، ص۲۱۰.
- ↑ گنجی، البیان، ۱۴۰۴ق، ص۵۳۰.
- ↑ حسن‌زاده آملی، نهج الولایة، ۱۳۸۵ش، ص۸۹.
- ↑ داداش‌نژاد، سیمای دوازده امام در میراث مکتوب اهلسنت، ۱۳۹۵ش، ج۱، ص۲۱۰.
- ↑ داداش‌نژاد، سیمای دوازده امام در میراث مکتوب اهلسنت، ۱۳۹۵ش، ج۱، ص۲۱۰.
- ↑ داداش‌نژاد، سیمای دوازده امام در میراث مکتوب اهلسنت، ۱۳۹۵ش، ج۱، ص۲۱۰.
منابع
- گنجی شافعی، محمد بن یوسف، البیان فی أخبار صاحب الزمان، تهران، دار إحیاء تراث أهل البیت، ۱۴۰۴ق- ۱۳۶۲ش.
- داداش‌نژاد، منصور، سیمای دوازده امام در میراث مکتوب اهلسنت، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۵ش.
- حسن‌زاده آملی، حسن، نهج الولایة؛ بررسی مستند در شناخت امام زمان، قم، الف.لام.میم، ۱۳۸۵ش.